భారతరత్న పురస్కారం భారతదేశంలో పౌరులకు అందే అత్యుత్తమ పురస్కారం. పురస్కారం కళ, సాహిత్య, విజ్ఞాన, క్రీడా రంగాలలో అత్యుత్తమ కృషికి ప్రదానం చేస్తారు. భారతరత్న పురస్కారం అత్యున్నత స్థాయిలో ప్రదర్శించిన కృషికి/చేసిన సేవకు గుర్తింపుగా ఎటువంటి జాతి, వృత్తి, స్థాయి, లింగ బేధాలను పాటించకుండా ప్రదానం చేయబడుతుంది. పురస్కారానికి ఎంపిక చేయాల్సిన జాబితాను ప్రధానమంత్రి రాష్ట్రపతికి సిఫారసు చేయవలసి ఉంటుంది. ఇది జనవరి 2, 1954లో భారతదేశ మొదటి రాష్ట్రపతి డా. రాజేంద్ర ప్రసాద్‌ చేత పారంభింప బడిరది. 1954, జనవరి 2వ తేదీన రెండు పౌర పురస్కారాలను ప్రారంభిస్తున్నట్లు భారత రాష్ట్రపతి కార్యదర్శి కార్యాలయం నుండి ఒక ప్రకటన జారీ అయ్యింది. వాటిలో మొదటిది అత్యున్నత పౌర పురస్కారం భారతరత్న కాగా రెండవది దానికన్నా తక్కువ స్థాయి గల మూడంచెల పద్మవిభూషణ్‌ పురస్కారం.
పద్మవిభూషణ్‌ పురస్కారం ప్రథమ, ద్వితీయ, తృతీయ వర్గాలుగా విభజించారు.1955, జనవరి 15న పద్మవిభూషణ్‌ పురస్కారాన్ని పద్మవిభూషణ్‌, పద్మభూషణ్‌, పద్మశ్రీ అనే మూడు వేర్వేరు పురస్కారాలుగా పునర్వర్గీకరించారు. భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటించినట్లు ఎన్ని ప్రకటనలు వెలువడినా, కేంద్ర పట్టణాభివృద్ధి మంత్రిత్వ శాఖ వారు ప్రచురించే గెజిట్లో అధికారికంగా ప్రకటించిన తర్వాతనే ఈ పురస్కారం అధికారికంగా లభించినట్లు భావిస్తారు. పురస్కార గ్రహీతలకు రాష్ట్రపతి తన సంతకంతో కూడిన ఒక ‘‘సనదు (పట్టా), ఒక పతకం ప్రదానం చేస్తాడు. 1954 నిర్దేశాలు ప్రకారం 1 3/8 ఇంచుల (35 మిల్లీ మీటర్ల) వ్యాసార్ధం కలిగిన వృత్తాకార బంగారు పతకాన్ని ఈ పురస్కార సమయంలో బహూకరిస్తారు. పతకం ముఖ భాగంలో సూర్యుని బొమ్మ ఉండి, కింది భాగంలో వెండితో ‘‘భారత రత్న’’ అని దేవనాగరి లిపిలో రాసి ఉంటుంది. వెనకవైపు మధ్యభాగంలో ప్లాటినం లోహంలో భారత చిహ్నం, కింది భాగంలో వెండితో భారత జాతీయ నినాదం ‘‘సత్యమేవ జయతే’’ అని రాసి ఉంటుంది. ఏడాది తరువాత దీని రూపాన్ని మార్చారు. అప్పుడు మార్చిన దానినే ఇప్పటికీ వాడుతున్నారు.
ఇప్పటి మోడల్‌ ప్రకారం రావి ఆకు ఆకారంలో ఉండి 2 5/16 ఇంచులు (59 మి.మీ.) పొడవు, 1 7/8 ఇంచుల (48 మి.మీ.) వెడల్పు షుఅని 1/%8 ఇంచుల (మి.మీ.) మందం కలిగి ఉండి ప్లాటినం చట్రం కలిగి ఉంటుంది. పతకం ముందు భాగంలో మధ్యలో సూర్యుని బొమ్మ చిత్రీకరించబడి ఉంటుంది. ప్లాటినం లోహంతో తయారు చేసిన ఈ బొమ్మ 5/8 ఇంచుల (16 మి.మీ.) వ్యాసార్ధం కలిగి ఉ ండి, సూర్యుని కేంద్ర బిందువు నుంచి 5/6 ఇంచులు (21 మి.మీ.) నుంచి 1/2 దాకా (13 మి.మీ.) కిరణాలు విస్తరించి ఉంటాయి. ముందుభాగంలో భారతరత్న అన్న పదాలు, వెనుక వైపు భారత జాతీయ చిహ్నం, నినాదం సత్యమేవ జయతే 1954 డిజైన్‌ లోనే ఉంచేశారు. మెడలో వేయడానికి వీలుగా 2 ఇంచ్‌ వెడల్పు, 51 ఎం.ఎం. గల తెలుపు రిబ్బన్‌ ను పతకానికి కడతారు. 1957లో, వెండి పూత మార్చి ఎండిన కాంస్యం వాడటం ప్రారంభించారు.
భారత రత్న పతకాలను కలకత్తాలోని అలిపోర్‌ ప్రభుత్వ ముద్రణశాలలో ముద్రిస్తారు. పద్మ విభూషణ్‌, పద్మ భూషణ్‌, పద్మశ్రీ, పరమ వీర చక్ర, వంటి పౌర, సైనిక పురస్కారలకు ఇచ్చే పతకాలు కూడా ఇక్కడే ముద్రిస్తుంటారు. ఈ పురస్కారం క్రింద ఎలాంటి నగదు మంజూరు చేయరు. భారత రాజ్యాంగం యొక్క ఆర్టికల్‌ 18 (1) ప్రకారం ఈ పురస్కార గ్రహీతలెవ్వరూ తమ పేరు ముందు, వెనుక భారతరత్న అని పేర్కొనరాదు. భారతరత్న పొందిన పౌరులకు 7వ స్థాయి గౌరవం లభిస్తుంది (మొదటిది ఆరు – రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి, ప్రధానమంత్రి, రాష్ట్ర గవర్నర్లు, మాజీ రాష్ట్రపతులు, ఉపప్రధాన మంత్రి, ముఖ్య న్యాయాధీశులు). కానీ ఈ గౌరవం వలన ఎలాంటి అధికారాలు లేదా పేరు ముందు ప్రత్యేక బిరుదులూ రావు. సాధారణంగా భారతరత్న పురస్కార ప్రదాన సభ రాష్ట్రపతి భవన్‌, ఢల్లీిలో జరుగుతుంది.
1954 నాటి నిబంధనల ప్రకారం ఈ పురస్కారం కళలు, సాహిత్యం, విజ్ఞానం, ప్రజాసేవ రంగాలలో కృషి చేసినవారికి ఇచ్చేవారు. 2011, డిసెంబరులో ఈ నిబంధనలను మార్చి ‘‘మానవజాతి పాటుపడే ఈ రంగానికైనా’’ అనే పదాన్ని చేర్చారు. 1954 నాటి నిబంధనలు మరణానంతరం ఈ పురస్కారం ప్రకటించడాన్ని అనుమతించేవి కావు. కానీ 1955 జనవరిలో ఈ నిబంధనను సడలించారు. భారతరత్న పురస్కారం కేవలం భారతీయులకే ప్రదానం చేయాలన్న నిబంధన ఏమీ లేదు. ఈ పురస్కారాన్ని భారత పౌరసత్వం స్వీకరించిన మదర్‌ థెరీసాకు 1980లో, మరో ఇద్దరు విదేశీయులు ఖాన్‌ అబ్దుల్‌ గఫార్‌ ఖాను 1987లో, నెల్సన్‌ మండేలాకు 1990లో ప్రదానం చేశారు. ఈ పురస్కారం రెండుసార్లు రద్దు చేయబడిరది. మొదటి సారి మొరార్జీ దేశాయ్‌ ప్రధానమంత్రిగా గద్దెనెక్కిన తర్వాత 1977, జూలై 13వ తేదీన అన్ని పౌరపురస్కారాలను రద్దుచేశారు. తరువాత ఈ పురస్కారాలు 1980, జనవరి 25న ఇందిరాగాంధీ ప్రధాన మంత్రి అయిన తర్వాత పునురుద్ధరించబడ్డాయి 1992లో ఈ పురస్కారాల ‘‘రాజ్యాంగ సాధికారత’’ను సవాలు చేస్తూ కేరళ, మధ్యప్రదేశ్‌ హైకోర్టులలో రెండు ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యాలు దాఖలు కావడంతో ఈ పురస్కారాలను రెండవసారి రద్దు చేశారు. ఈ వ్యాజ్యాలకు ముగింపు పలుకుతూ 1995 డిసెంబరులో సుప్రీం కోర్టు ఈ పురస్కారాలను మళ్ళీ పునరుద్ధరించింది.
లెజెండరీ క్రికెటర్‌ సచిన్‌ టెండూల్కర్‌ కు తన 40వ యేట ఈ పురస్కారం లభించింది. ఈ పురస్కారం లభించినవారిలో ఇతనే అతి పిన్నవయస్కుడు, మొట్టమొదటి క్రీడాకారుడు. కానీ 1958, ఏప్రిల్‌ 18వ తేదీన బొంబాయిలో జరిగిన ఒక ప్రత్యేక కార్యక్రమంలో ధొండొ కేశవ కర్వేకు అతని 100వ జన్మదినం సందర్భంగా ఈ పురస్కారాన్ని అందజేశారు. ఆయన జీవించి ఉండగా ఈ పురస్కారం అందుకున్నవారిలో అతి పెద్ద వయస్కుడు. 1966లో లాల్‌ బహదూర్‌ శాస్త్రి మొట్టమొదటి సారి మరణానంతరం ఈ పురస్కారాన్ని పొందాడు. ఈ పురస్కారానికి ప్రతిపాదనలు చేసే పద్ధతి లేనప్పట్టికీ, ప్రధానమంత్రి మాత్రమే రాష్ట్రపతికి ఏడాదికి గరిష్ఠంగా ముగ్గురిని మాత్రం సిఫారసు చేయవచ్చు.
కానీ 1999లో ఈ పురస్కారాన్ని నలుగురు వ్యక్తులకు ప్రదానం చేశారు. భారత రత్న పొందిన వారిలో సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌ 1954, చక్రవర్తుల రాజగోపాలాచారి 1954, డా.సి.వి. రామన్‌ 1954, డా. భగవాన్‌ దాస్‌ 1955, డా. మోక్షగుండం విశ్వేశ్వరయ్య 1955, జవహర్‌ లాల్‌ నెహ్రూ 1955, గోవింద్‌ వల్లభ్‌ పంత్‌ 957, ధొండొ కేశవ కార్వే 1958, డా. బీ.సీ.రాయ్‌ 1961, పురుషోత్తమ దాస్‌ టాండన్‌ 1961, రాజేంద్ర ప్రసాద్‌ 1962, డా. జాకీర్‌ హుస్సేన్‌ 1963, పాండురంగ వామన్‌ కానే, 1963, లాల్‌ బహదూర్‌ శాస్త్రి (మరణానంతరం) 1966, ఇందిరాగాంధీ 1971, వీ.వీ.గిరి 1975, కే. కామరాజు (మరణానంతరం) 1976, మదర్‌ థెరీసా 1980, ఆచార్య వినోబా భావే (మరణానంతరం)1983, ఖాన్‌ అబ్దుల్‌ గఫార్‌ ఖాన్‌ 1987, యం.జి.రామచంద్రన్‌ (మరణానంతరం)1988, బి.ఆర్‌. అంబేద్కర్‌ (మరణానంతరం)1990, నెల్సన్‌ మండేలా 1990, రాజీవ్‌ గాంధీ (మరణానంతరం) 1991, సర్దార్‌ వల్లభాయి పటేల్‌, (మరణానంతరం) 1991, మొరార్జీ దేశాయి 1991, మౌలానా అబుల్‌ కలామ్‌ ఆజాద్‌ (మరణానంతరం) 1992, జే.ఆర్‌.డీ. టాటా (1904-1993) 1992, సత్యజిత్‌ రే 1992, సుభాష్‌ చంద్ర బోస్‌ (తరువాత ఉపసంహరించ బడినది) 1992 ఏ.పి.జె. అబ్దుల్‌ కలామ్‌ 1997 గుర్జారీలాల్‌ నందా 1997, అరుణా అసఫ్‌ అలీ (మరణానంతరం) 1997, ఎం.ఎన్‌. సుబ్బలక్ష్మి 1998. సి.సుబ్రమణ్యం 1998, జయప్రకాశ్‌ నారాయణ్‌ 1998, రవి శంకర్‌ 1999, అమర్త్య సేన్‌ 1999, గోపీనాథ్‌ బొర్డాలాయి 1999, లతా మంగేష్కర్‌ 2001, బిస్మిల్లా ఖాన్‌ 2001, భీమ్‌ సేన్‌ జోషి 2008, సచిన్‌ టెండూల్కర్‌ 2014, సి. ఎన్‌. ఆర్‌. రావు 2014, మదన్‌ మోహన్‌ మాలవ్య 2015, అటల్‌ బిహారీ వాజపేయి 2015, ప్రణబ్‌ ముఖర్జీ 2019, నానాజీ దేశముఖ్‌ 2019, హజారిక 2019 తదితరులు ఉన్నారు.
-రామ కిష్టయ్య సంగన భట్ల
9440595494
